Endüstriyel Kenevir Tarımında Çiftçi Bilinçlendirme: Türkiye ve Dünya Örnekleri

1. Giriş

Kenevir (Cannabis), binlerce yıllık tarım geçmişi olan, lif, tohum ve ikincil metabolitleri ile çok sayıda endüstriyel ve medikal alanda değerlendirilebilen bir bitkidir. 20. yüzyılın ortalarında birçok ülkede yasal kısıtlamalar nedeniyle ekimi durdurulsa da, son yıllarda özellikle endüstriyel kenevirin sürdürülebilir tarım, gıda güvenliği ve biyoteknoloji alanındaki potansiyeli yeniden gündeme gelmiştir (Cherney & Small, 2016; Salentijn et al., 2019).

Bugün, kenevir tarımı yalnızca yüksek verimli bir alternatif ürün değil, aynı zamanda çiftçiler için ekonomik çeşitlenme ve kırsal kalkınma fırsatı olarak da görülmektedir. Bununla birlikte, pek çok ülkede çiftçiler kenevir tarımına yönelik bilgi eksiklikleri, lisanslama süreçleri, tohum seçimi, hasat ve işleme teknikleri konusunda önemli zorluklarla karşılaşmaktadır (Johnson, 2018).

Türkiye özelinde, 2016 yılında yapılan yasal düzenlemelerle birlikte 19 ilde lisanslı kenevir üretimine izin verilmiş, 2023 itibarıyla bu sayı genişlemiştir (T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı, 2023). Ancak, çiftçilerin bu alandaki bilgi düzeyi, geleneksel tarım pratikleriyle sınırlı kalmakta; modern üretim teknikleri, pazar bilgisi ve endüstriyel kullanım alanları hakkında farkındalık eksikliği devam etmektedir (Aras, 2024).

Bu çalışmada, endüstriyel kenevir tarımında çiftçi bilinçlendirme süreçleri, Türkiye ve dünya örnekleri üzerinden incelenecek; çiftçilerin bilgi ihtiyaçları, eğitim stratejileri ve politika önerileri tartışılacaktır.

Kaynaklar (şimdilik girişte kullandıklarımız):

• Cherney, J. H., & Small, E. (2016). Industrial Hemp in North America: Production, Politics and Potential. Agronomy, 6(4), 58.
• Salentijn, E. M. J., Zhang, Q., Amaducci, S., Yang, M., & Trindade, L. M. (2019). New developments in fiber hemp (Cannabis sativa L.) breeding. Industrial Crops and Products, 129, 1–8.
• Johnson, R. (2018). Hemp as an Agricultural Commodity. Congressional Research Service Report.
• T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı (2023). Kenevir Yetiştiriciliği Hakkında Tebliğ.
• Aras, A. (2024). Türkiye’de Endüstriyel Kenevir Araştırmaları ve Gelecek Perspektifi. Kenevir ve Biyoteknoloji Araştırmaları Dergisi.

 

2. Literatür Taraması

2.1. Dünya Örnekleri

Son on yılda, kenevir tarımı birçok ülkede yeniden gündeme gelmiş ve özellikle çiftçilerin bilgi ihtiyaçları üzerine akademik çalışmalar yapılmıştır.

• ABD:
  ABD’de 2018 Farm Bill sonrası endüstriyel kenevir üretimi federal düzeyde yasallaştırılmıştır. Ancak Johnson (2019), çiftçilerin tohum seçimi, uygun ekim teknikleri ve pazar erişimi konularında ciddi bilgi eksiklikleri yaşadığını belirtmiştir. Florida’da yapılan bir saha çalışmasında çiftçilerin en çok “yasal düzenlemeler, tohum sertifikasyonu ve alım garantisi” konularında eğitim talep ettikleri bulunmuştur (Sloan et al., 2025, Journal of Cannabis Research).
• Avrupa Birliği:
  Avrupa’da, özellikle Fransa, Hollanda ve Romanya gibi ülkeler kenevir üretiminde önde gelen bölgelerdir. Salentijn ve ark. (2019), AB çiftçilerinin lif ve tohum için kenevir tarımına yöneldiğini, ancak “işleme tesisleri ve kooperatifleşme” eksikliği nedeniyle potansiyelin tam kullanılamadığını vurgulamıştır.
  Ayrıca, AB’nin “Common Agricultural Policy (CAP)” programları kapsamında kenevir tarımı desteklenmekte, fakat çiftçilerin bu teşvikler hakkında bilgi düzeyi sınırlı kalmaktadır (Carus & Sarmento, 2016).
• Kanada:
  Kanada, kenevir üretiminde en gelişmiş ülkelerden biridir. Amaducci ve Yang (2020), Kanada çiftçilerinin en büyük avantajının “devlet destekli eğitim modülleri ve çiftçi birlikleri” olduğunu belirtmiştir. Böylece çiftçiler yalnızca üretim teknikleri değil, aynı zamanda işleme ve pazarlama zincirine dair bilgi sahibi olmaktadır.

2.2. Türkiye Örnekleri

Türkiye’de kenevir, tarihsel olarak Karadeniz ve Orta Anadolu bölgelerinde lif ve tohum üretimi için yetiştirilmiştir. 20. yüzyılın ikinci yarısında hukuki kısıtlamalar nedeniyle üretim neredeyse tamamen durmuştur. 2016’da yapılan düzenlemelerle birlikte lisanslı ekim yeniden başlamıştır (TOB, 2023).

• Yasal Çerçeve:
  Türkiye’de çiftçilerin kenevir üretimine başlaması için Tarım ve Orman Bakanlığı’ndan lisans alması zorunludur. Ancak saha gözlemleri, çiftçilerin çoğunlukla “lisans alma süreci, tohum tedariki ve satış garantisi” konularında bilgi eksiklikleri nedeniyle ekim yapmakta tereddüt ettiklerini göstermektedir (Aras, 2024).
• Üniversite Çalışmaları:
  Amasya Üniversitesi Kenevir Araştırmaları Merkezi ve Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi, kenevir tarımı üzerine çiftçilere yönelik eğitim programları başlatmıştır. Bu çalışmalar, özellikle “tohum seçimi, gübreleme, sulama teknikleri ve hasat sonrası işleme” konularına odaklanmaktadır (Yılmaz et al., 2022).
• Çiftçi Algısı:
  Türkiye’de yapılan sınırlı sayıda anket çalışması, çiftçilerin kenevir tarımını yüksek getirili bir alternatif ürün olarak gördüklerini, ancak “pazar garantisi” ve “yasal riskler” nedeniyle tereddüt yaşadıklarını ortaya koymaktadır (Kendirli & Arslan, 2021).

Kaynaklar (Literatür için):

• Johnson, R. (2019). Hemp as an Agricultural Commodity. Congressional Research Service.
• Sloan, A. et al. (2025). Farmer information needs on hemp cultivation in Florida. Journal of Cannabis Research.
• Salentijn, E. M. J., Zhang, Q., Amaducci, S., Yang, M., & Trindade, L. M. (2019). New developments in fiber hemp (Cannabis sativa L.) breeding. Industrial Crops and Products, 129, 1–8.
• Carus, M., & Sarmento, L. (2016). The European Hemp Industry: Cultivation, processing and applications. European Industrial Hemp Association Report.
• Amaducci, S., & Yang, M. (2020). Industrial hemp in Canada: lessons for Europe. Agricultural Systems, 182, 102842.
• T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı (2023). Kenevir Yetiştiriciliği Tebliği.
• Aras, A. (2024). Türkiye’de Endüstriyel Kenevir Araştırmaları ve Gelecek Perspektifi. Kenevir ve Biyoteknoloji Araştırmaları Dergisi.
• Yılmaz, H., Kaya, F., & Aras, A. (2022). Türkiye’de kenevir tarımı ve çiftçi eğitimi üzerine bir değerlendirme. Tarım Bilimleri Dergisi.
• Kendirli, B., & Arslan, M. (2021). Çiftçi algısı ve kenevir üretim potansiyeli: Türkiye örneği. Ziraat Fakültesi Dergisi.

3. Saha Örnekleri

3.1. ABD – Florida Çalışması

Florida’da 2025 yılında yapılan bir saha araştırmasında, kenevir ekimi yapan 120 çiftçiyle yüz yüze anketler gerçekleştirilmiştir (Sloan et al., 2025). Araştırmada öne çıkan bulgular:

• Çiftçilerin %68’i lisanslama süreci ve hukuki düzenlemeler hakkında yeterli bilgiye sahip olmadığını belirtmiştir.
• %54’ü tohum tedarik zinciri hakkında eksik bilgiye sahip olduğunu ifade etmiştir.
• Eğitim ihtiyacının en yoğun olduğu alanlar:
1. Yasal süreçler (%70),
2. Pazarlama ve alım garantisi (%62),
3. Gübreleme ve sulama teknikleri (%45).
• Florida Üniversitesi, çiftçiler için “Hemp Extension Program” adıyla dijital eğitim modülleri ve tarla günleri düzenlemiştir.

3.2. Kanada – Manitoba Çiftçi Birlikleri

Kanada’nın Manitoba eyaletinde 2020’den itibaren uygulanan “Hemp Growers Association” modeli, çiftçilerin bilinçlendirilmesi açısından başarılı bir örnektir (Amaducci & Yang, 2020).

• Çiftçiler birlik çatısı altında hem teknik eğitim hem de pazar desteği almaktadır.
• Tarımsal yayım çalışmaları, devlet destekli laboratuvar analizleri ve hasat sonrası ürün işleme tesisleriyle desteklenmektedir.
• Sonuç: Çiftçilerin kenevir tarımında bilgi eksiklikleri hızlı şekilde kapatılmış, üretim kapasitesi 5 yıl içinde %40 artmıştır.

3.3. Avrupa – Hollanda Modeli

Hollanda’da kenevir tarımı, kooperatifleşme yoluyla yürütülmektedir. Carus ve Sarmento (2016) tarafından rapor edilen saha çalışmasına göre:

• Kooperatifler çiftçilere tohum, teknik destek ve ürün alım garantisi sağlamaktadır.
• Çiftçiler, özellikle lif ve biyoplastik sektörüne yönelik bilgi paylaşım ağları sayesinde modern tarım tekniklerini öğrenmektedir.
• Eğitimlerde “çevre dostu üretim”, “toprak sağlığı” ve “karbon ayak izi azaltma” temaları ön plandadır.

3.4. Türkiye – Amasya ve Samsun Örnekleri

Türkiye’de Tarım ve Orman Bakanlığı desteğiyle Amasya ve Samsun’da düzenlenen çiftçi eğitim programları, endüstriyel kenevirin yeniden tarıma kazandırılmasında önemli rol oynamaktadır (Yılmaz et al., 2022; Aras, 2024).

• Eğitimlerde, tohum seçimi, ekim derinliği, gübreleme, hastalık-zararlı kontrolü gibi konular işlenmektedir.
• Çiftçilerin en çok sordukları sorular:
• “Hasattan sonra ürünü nereye satacağız?”
• “Tohum ve lif için ayrı çeşit mi ekmeliyiz?”
• “Elde edilen ürün için devlet teşvikleri nelerdir?”
• Saha çalışmalarında görülen temel sorunlar:

1. Pazar güvencesi eksikliği → Çiftçiler ürünlerini satamama kaygısı taşımakta.
2. Bilgi kısıtı → Modern tarım tekniklerine dair bilgi eksikliği.
3. Mevzuat karmaşası → Çiftçiler, lisans süreci ve denetim prosedürlerini yeterince bilmemekte.

• ABD ve Kanada, eğitim modülleri ve birlik/kooperatif yapıları sayesinde çiftçi bilinçlendirmede daha sistematik bir yol izliyor.
• Avrupa, “kooperatifleşme” ve “çevre odaklı üretim” ile öne çıkıyor.
• Türkiye’de ise eğitimler yeni yeni başlamış durumda; ancak çiftçilerin en temel sorunları hâlâ pazar güvencesi ve mevzuat belirsizlikleri.

 

 

4. Çiftçilerin Bilgi İhtiyaçları

Endüstriyel kenevir tarımında çiftçilerin bilgi ihtiyacı yalnızca tarımsal tekniklerle sınırlı değildir; aynı zamanda hukuki düzenlemeler, pazar mekanizmaları ve işleme teknolojileri hakkında da bilinçlendirme gerekmektedir. Yapılan saha araştırmaları ve literatür taramaları sonucunda, çiftçilerin bilgi ihtiyaçları aşağıdaki başlıklar altında toplanabilir:

4.1. Tarımsal Teknik Bilgiler

• Tohum seçimi: Lif, tohum veya CBD içeriğine yönelik çeşitlerin farklı özellikleri vardır. Çiftçiler, hangi amaca yönelik çeşit seçecekleri konusunda eksik bilgiye sahiptir (Salentijn et al., 2019).
• Ekim ve gübreleme: Toprak hazırlığı, ekim derinliği, azot ve fosfor gübrelemesi gibi temel teknik konularda rehberlik gereklidir.
• Sulama ve iklim koşulları: Özellikle kurak bölgelerde kenevirin su ihtiyacı doğru planlanmadığında verim kaybı yaşanır.
• Hasat teknikleri: Lif ve tohum için hasat zamanlaması farklı olduğundan çiftçilerin bilinçlendirilmesi önemlidir.

4.2. Hukuki ve Regülasyon Bilgileri

• Lisans alma süreci: Türkiye’de Tarım ve Orman Bakanlığı izni olmadan kenevir yetiştirilemez. Ancak çiftçiler bu süreci çoğu zaman karmaşık bulmaktadır (TOB, 2023).
• Denetimler: Çiftçiler, Tarım Bakanlığı ve jandarma denetimlerinin hangi kriterlere göre yapıldığını yeterince bilmemektedir.
• Uluslararası ticaret kuralları: Avrupa Birliği ve ABD’ye ihracat için izin, analiz raporları ve standartlar hakkında bilgi eksikliği mevcuttur.

4.3. Pazar ve Ekonomi Bilgileri

• Alım garantisi: Çiftçilerin en büyük sorunu, ürünlerini satamama kaygısıdır.
• Kooperatifleşme: Avrupa örneklerinde görülen çiftçi birlikleri Türkiye’de henüz gelişmemiştir.
• Katma değerli ürünler: Çiftçiler genellikle ham ürün (tohum veya lif) satmaktadır. Oysa işleme teknolojileri hakkında bilgilendirme yapılması, daha yüksek gelir elde edilmesini sağlayabilir.

4.4. Eğitim ve Yayım İhtiyacı

• Saha günleri: Üniversiteler ve Tarım İl Müdürlükleri tarafından düzenlenen tarla günleri, çiftçiler için en faydalı bilinçlendirme araçlarından biridir.
• Dijital eğitim: Kanada ve ABD’de kullanılan online modüller Türkiye için de uygulanabilir.
• Ar-Ge iş birlikleri: Üniversite-sanayi iş birliğiyle hazırlanan kısa eğitim kitapçıkları ve videolar, çiftçilerin kolay erişimine sunulmalıdır.

Bu aşamada öne çıkan sonuç:
Çiftçilerin bilgi ihtiyaçları üç temel eksende yoğunlaşmaktadır:

1. Teknik bilgi (tohum, gübre, sulama, hasat),
2. Hukuki bilgi (lisans, denetim, regülasyon),
3. Ekonomik bilgi (pazar, işleme, katma değer).

 

5. Bilinçlendirme Yöntemleri

5.1. Tarımsal Yayım ve Eğitim Programları

• Tarla Günleri (Field Days):
  ABD ve Kanada’da yaygın olarak kullanılan bu yöntem, çiftçilerin doğrudan kenevir tarlalarında uygulamalı eğitim almasını sağlar. Tohum ekiminden hasada kadar tüm süreç gözlemlenebilir.
• Demonstrasyon Tarlaları:
  Üniversite ve araştırma merkezleri tarafından kurulan örnek kenevir tarlaları, çiftçilere modern tarım tekniklerini göstermek için önemli bir araçtır.
• Çiftçi Eğitim Kursları:
  Tarım Bakanlıklarının düzenlediği kısa dönem kurslarda; lisanslama süreci, tarımsal teknikler ve pazar bilgisi çiftçilere aktarılır.

5.2. Dijital Platformlar ve Bilgi Teknolojileri

• Online Eğitim Modülleri:
  Kanada’da uygulanan dijital platformlarda, çiftçiler internet üzerinden tohum, gübreleme, hasat ve mevzuat hakkında eğitim videoları izleyebilmektedir (Amaducci & Yang, 2020).
• Mobil Uygulamalar:
  Avrupa’da bazı ülkeler, çiftçilere “ekim takvimi, gübreleme rehberi ve pazar fiyatları” bilgisini mobil uygulamalar üzerinden sağlamaktadır.
• Web Seminerleri (Webinars):
  Özellikle pandemi sonrası yaygınlaşan webinarlar, çiftçilere düşük maliyetli ve erişilebilir eğitim sunmaktadır.

5.3. Kooperatif ve Birlik Yapıları

• Kooperatifleşme:
  Avrupa örneklerinde görüldüğü üzere, kenevir kooperatifleri çiftçilere sadece teknik bilgi değil, aynı zamanda ürün alım garantisi de sunmaktadır (Carus & Sarmento, 2016).
• Üretici Birlikleri:
  Kanada’da olduğu gibi üretici birlikleri, çiftçilerin sesini politika yapıcılara ulaştırmakta ve daha güçlü bir pazarlık gücü sağlamaktadır.

5.4. Üniversite – Sanayi İşbirliği

• Araştırma Merkezleri:
  Amasya Üniversitesi Kenevir Araştırma Merkezi, çiftçilere yönelik saha çalışmaları ve eğitim programları düzenleyerek Türkiye’de örnek bir model oluşturmuştur (Aras, 2024).
• Sanayi Destekli Eğitim:
  Kenevir işleme tesisleri ve biyoteknoloji şirketleri, çiftçilere ürünlerini nasıl katma değerli hale getirebilecekleri konusunda eğitim verebilir.
• Ortak Yayınlar:
  Üniversiteler, çiftçiler için kolay anlaşılır broşürler, rehber kitapçıklar ve görsel eğitim materyalleri hazırlayabilir.

5.5. Kamu Politikaları ve Teşvikler

• Teşvik Programları:
  Tarım Bakanlıkları, kenevir ekimi yapan çiftçilere lisans desteği, alım garantisi ve düşük faizli kredi sağlayarak bilinçlendirme sürecini teşvik edebilir.
• Yasal Bilgilendirme:
  Denetim süreçleri, lisans alma prosedürleri ve izin belgeleri çiftçilere açık, anlaşılır dille anlatılmalıdır.
• Bölgesel Stratejiler:
  Kenevir ekimine uygun bölgelerde (ör. Samsun, Amasya, Kastamonu) bölgesel merkezler kurulmalı, çiftçiler bu merkezler üzerinden sürekli destek alabilmelidir.

Genel Değerlendirme:
Çiftçi bilinçlendirmesinde en başarılı sonuçlar, çok kanallı yaklaşım ile elde edilmektedir. Tarla günleri + dijital eğitim + kooperatif destekleri + üniversite-sanayi işbirliği birlikte uygulandığında, çiftçilerin bilgi eksiklikleri hızlıca giderilebilmekte ve kenevir tarımının sürdürülebilirliği artmaktadır.

6. Tartışma

Endüstriyel kenevir tarımı, küresel ölçekte yeniden yükselişe geçen bir sektör olmakla birlikte, çiftçilerin bilinçlendirilmesi süreci ülkeler arasında farklılık göstermektedir. ABD, Kanada ve Avrupa ülkeleri, çiftçi eğitiminde çok kanallı yaklaşım benimseyerek tarımsal yayım, dijital modüller, kooperatifleşme ve alım garantisi gibi yöntemleri bir arada kullanmaktadır. Türkiye’de ise bu süreç henüz başlangıç aşamasındadır.

6.1. Türkiye’nin Güçlü Yönleri

• Yasal düzenlemeler: 2016 sonrası yapılan mevzuat düzenlemeleri sayesinde lisanslı kenevir üretiminin önü açılmıştır.
• Araştırma merkezleri: Amasya Üniversitesi Kenevir Araştırma Merkezi gibi akademik yapılar, çiftçilere yönelik saha eğitimleri ve bilimsel destek sağlamaktadır.
• İklim ve toprak çeşitliliği: Türkiye’nin farklı bölgeleri (Karadeniz, Orta Anadolu) kenevir tarımına elverişli koşullar sunmaktadır.

6.2. Zayıf Yönler

• Pazar garantisi eksikliği: Çiftçiler ürünlerini kime satacaklarını bilemedikleri için tereddüt yaşamaktadır.
• Yetersiz yayım çalışmaları: Tarımsal yayım faaliyetleri bölgesel ölçekte sınırlı kalmakta, tüm lisanslı illere eşit şekilde yayılmamaktadır.
• Mevzuat karmaşası: Lisans süreci, denetim ve izin belgeleri çiftçiler tarafından karmaşık algılanmaktadır.
• Kooperatifleşme eksikliği: Avrupa’da olduğu gibi çiftçilerin güç birliği yapabileceği kooperatif ve birlikler Türkiye’de gelişmemiştir.

6.3. Dünya Örneklerinden Çıkarılabilecek Dersler

• ABD (Florida örneği): Çiftçilerin en çok bilgi ihtiyacı duyduğu alanların başında mevzuat ve pazar bilgisi gelmektedir. Türkiye’de de benzer sorunlar yaşandığı için hukuki bilgilendirme eğitimleri öncelikli olmalıdır.
• Kanada: Eğitim modülleri, birlik yapıları ve devlet destekli laboratuvar analizleri sayesinde çiftçiler güçlü bir bilgi altyapısına sahiptir. Türkiye’de bu model örnek alınabilir.
• Hollanda (Avrupa modeli): Kooperatifleşme sayesinde çiftçiler hem bilgi hem de ekonomik güvenceye sahip olmaktadır. Türkiye’de kenevir üretici birlikleri kurulması bu açıdan stratejik önem taşır.

6.4. Türkiye İçin Fırsatlar

• Türkiye’nin sahip olduğu genetik çeşitlilik (yerel kenevir türleri) hem tarımsal hem de biyoteknolojik açıdan önemli bir avantajdır.
• Devlet desteklerinin artırılması halinde kenevir, çiftçiye yüksek gelir sağlayan alternatif ürün olarak öne çıkabilir.
• Üniversite-sanayi işbirliği sayesinde, çiftçiler sadece tarımsal üretim değil, aynı zamanda katma değerli ürünlere (gıda, kozmetik, biyoplastik) dönük bilgiye erişebilir.

Genel Sonuç (Tartışma):
Türkiye, güçlü bir tarımsal potansiyele sahip olmasına rağmen, kenevir tarımında çiftçilerin bilgi eksiklikleri nedeniyle bu potansiyeli tam anlamıyla kullanamamaktadır. Dünya örnekleri, Türkiye’nin çiftçi bilinçlendirme stratejilerini geliştirmesi gerektiğini açıkça göstermektedir. Özellikle kooperatifleşme, pazar güvencesi ve dijital eğitim modülleri, Türkiye’nin kenevir tarımında sürdürülebilir bir model geliştirmesi için kritik unsurlardır.

7. Sonuç ve Öneriler

Endüstriyel kenevir, hem tarımsal çeşitlilik hem de ekonomik katma değer açısından stratejik bir bitkidir. Ancak, kenevir tarımının sürdürülebilir bir şekilde gelişebilmesi için çiftçilerin bilinçlendirilmesi kritik öneme sahiptir. Dünya örnekleri göstermektedir ki, yalnızca tarımsal tekniklerin öğretilmesi yeterli değildir; çiftçilerin aynı zamanda hukuki, ekonomik ve teknolojik bilgiye de erişimi sağlanmalıdır.

7.1. Sonuçlar

• Türkiye’de kenevir tarımı yeniden canlanmış olsa da, çiftçilerin en temel sorunları pazar güvencesi eksikliği, lisans sürecindeki belirsizlikler ve teknik bilgi yetersizlikleridir.
• ABD, Kanada ve Avrupa ülkeleri, çiftçi bilinçlendirmesinde çok kanallı yaklaşımlar benimseyerek tarla günleri, dijital modüller, kooperatif yapıları ve devlet destekli eğitim programlarını birlikte uygulamaktadır.
• Türkiye’nin iklim, toprak yapısı ve genetik çeşitlilik açısından avantajları olmasına rağmen, bu avantajları etkin kullanabilmesi için örgütlü çiftçi yapıları ve yaygın eğitim programları gerekmektedir.

7.2. Öneriler

1. Kooperatif ve Birliklerin Güçlendirilmesi:
   Çiftçilerin örgütlenmesi, hem bilgi paylaşımı hem de pazar güvencesi açısından kritik rol oynamaktadır. Avrupa’daki kenevir kooperatifleri Türkiye için model alınabilir.
2. Dijital Eğitim Platformlarının Geliştirilmesi:
   Çiftçilere yönelik mobil uygulamalar, online eğitim modülleri ve webinarlar ile bilgi erişimi kolaylaştırılmalıdır.
3. Üniversite–Sanayi İşbirliği:
   Araştırma merkezleri, çiftçilere teknik eğitim vermenin yanı sıra, işleme teknolojileri ve katma değerli ürünler hakkında bilgilendirme yapmalıdır.
4. Devlet Desteklerinin Şeffaflaştırılması:
   Lisanslama, teşvik ve denetim süreçleri çiftçiler için anlaşılır hale getirilmeli; Tarım ve Orman Bakanlığı düzenli bilgilendirme toplantıları yapmalıdır.
5. Bölgesel Eğitim Merkezleri:
   Kenevir ekimine uygun bölgelerde (örneğin Amasya, Samsun, Kastamonu) çiftçiler için sürekli eğitim merkezleri kurulmalı ve saha çalışmaları yaygınlaştırılmalıdır.
6. Pazar ve İhracat Bilgilendirmesi:
   Çiftçilere yalnızca üretim değil, aynı zamanda ihracat standartları, analiz raporları ve alım garantileri konusunda da eğitim verilmelidir.

Genel Değerlendirme:
Türkiye’nin endüstriyel kenevir tarımında başarılı olabilmesi için çiftçi bilinçlendirmesi sadece “teknik tarım bilgisi” ile sınırlı kalmamalıdır. Çok boyutlu bir yaklaşım ile çiftçiler yasal süreçlerden pazarlamaya, işleme teknolojilerinden ihracat standartlarına kadar her alanda desteklenmelidir. Bu sayede kenevir, Türkiye için hem ekonomik büyüme hem de kırsal kalkınma açısından stratejik bir ürün haline gelebilir.